Odstąpienie przez lekarza od leczenia pacjenta – cz. 2
Klauzula sumienia
W niniejszym artykule przedstawię regulacje dotyczące tzw. klauzuli sumienia. Klauzula sumienia ma swoje źródło w art. 53 Konstytucji RP oraz art. 39 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty i stanowi okoliczność uprawniającą lekarza do odstąpienia od leczenia.
Warto wziąć też pod uwagę treść art. 4 Kodeksu Etyki Lekarskiej:
Dla wypełnienia swoich zadań lekarz musi mieć wolność postępowania zgodnego ze swoim sumieniem oraz swobodę działań zawodowych, zgodnych ze współczesną wiedzą medyczną.
Co prawda prawo do odstąpienia od leczenia nie wynika bezpośrednio z powyższego przepisu, lecz może stanowić pewną wskazówkę interpretacyjną. Podążając tą drogą można traktować art. 4 KEL jako pośrednie źródło klauzuli sumienia jako przesłanki do odstąpienia od leczenia.
Z brzmienia art. 39 ustawy wynika, iż lekarz nie może powoływać się na klauzulę sumienia w każdej okoliczności. W sytuacji, gdy zachodzi przesłanka negatywna – zagrożenie życia, ciężkie uszkodzenie ciała bądź rozstrój zdrowia pacjenta – lekarz nie może odstąpić od leczenia bez narażenia się na odpowiedzialność karną.
Nadto odstępując od leczenia z przyczyn światopoglądowych, powinien:
- Wskazać realne możliwości uzyskania świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie leczniczym
- Uzasadnić i odnotować odstąpienie w dokumentacji medycznej.
Jeżeli lekarz wykonuje świadczenia medyczne w publicznym podmiocie leczniczym w ramach stosunku pracy czy służby jest obowiązany do uprzedniego powiadomienia na piśmie przełożonego. Należy tu zwrócić uwagę na to, że w przeciwieństwie do „zwykłego” odstąpienia od leczenia, mamy tu do czynienia z powiadomieniem, a nie ze zgodą przełożonego. To rozwiązanie podkreśla autonomię kwestii sumienia lekarza – w braku zgody przełożonego lekarz musiałby wykonać zabieg stojący w kolizji z wyznawanymi przez niego wartościami. Natomiast powiadomienie wyłącza wpływ przełożonego na odstąpienie od leczenia, gdyż ma cel informacyjny. Można by nawet, w mojej ocenie, pokusić się o stwierdzenie, że powiadomienie pełni funkcję ochronną względem uprawnienia lekarza – przełożony nie może wymagać od lekarza podporządkowania się regułom moralno-etycznych, których lejarz nie uznaje. Wpływ czynników zewnętrznych na decyzję lekarza kierującego się pobudkami światopoglądowymi jest w ten sposób w zasadzie wyłączony. W zasadzie – wyjątek stanowi art. 30 wspomnianej ustawy, czyli narażenie życia i zdrowia.
Co się tyczy natomiast wskazania realnych możliwości, to tu sprawa jest nieco bardziej skomplikowana niż w przypadku odstąpienia na podstawie art. 38 ustawy. Jak wspomniałam w poprzednim artykule, lekarz, aby mógł skutecznie wskazać realne możliwości uzyskania pomocy w innym miejscu, powinien posiadać przekonanie, że w tym innym, wskazanym miejscu pacjent uzyska potrzebną pomoc. W przypadku zabiegów, które mogą stać kolizji z religijnymi i etycznymi wartościami wyznawanymi przez lekarza, wskazanie może napotkać problemy. Nie należy bowiem wymagać od lekarza, aby znał poglądy innych lekarzy. W tej kwestii zawsze istnieje ryzyko, iż w razie odesłania pacjenta do innej placówki, również i tam spotka się on z klauzulą sumienia i odesłaniem. Jest to o tyle kłopotliwe, że takie odsyłanie może niepotrzebnie przedłużać okres na uzyskanie pomocy. Szczególnie wadliwe jest to w przypadku zabiegu legalnego przerwania ciąży, gdyż przepisy prawne ograniczają w czasie możliwość jego wykonania.
Kto może powołać się na klauzulę sumienia?
Na klauzulę może powołać się każdy lekarz, czy to prowadzący prywatną praktykę, czy też pracujący w publicznej placówce na podstawie umowy o pracę czy umowy cywilnej. Jak wskazałam powyżej, jedynie lekarze zatrudnieni w podmiocie publicznym powinni uprzednio pisemnie powiadomić o odstąpieniu z tej przyczyny swojego przełożonego. A co z lekarzami zatrudnionymi na kontrakcie w takim podmiocie? Cóż, z brzmienia przepisu wynika, iż nie mają oni takiego obowiązku, gdyż na podstawie kontraktu nie tworzy się stosunek przełożony-podwładny.
Czy dyrekcja placówki może wydać ogólną deklarację, że w tym podmiocie nie przeprowadza się określonych zabiegów ze względu na klauzulę sumienia? Jak wskazuje R. Kubiak – nie, gdyż kwestia sumienia jest sprawą indywidualną, a nie zbiorową.[1] Każdy lekarz powinien podjąć decyzję o odstąpieniu ze względu na własne poglądy religijne i moralne, a nie politykę placówki. Z resztą, trudno nadać polityce prowadzenia podmiotu leczniczego waloru sumienia czy światopoglądu jednostki. Ponadto stosowanie klauzuli sumienia powinno dotyczyć skonkretyzowanego przypadku i każdorazowo brać pod uwagę zaistnienie przesłanek negatywnych odstąpienia, co zostałoby wyłączone poprzez złożenie ogólnej deklaracji.
[1] R. Kubiak, Prawo medyczne, Warszawa 2014