Jak odwołać darowiznę? – przesłanki i forma odwołania

Jak odwołać darowiznę? Darowizna stanowi umowę pomiędzy darczyńcą i obdarowanym i może być ona odwołana tylko przy zaistnieniu przesłanek określonych w Kodeksie cywilnym. Możliwe przyczyny odwołania darowizny będą zależne od tego, czy darowizna została wykonana czy nie.

Zmiana statusu majątkowego darczyńcy

W myśl art. 896 kc darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.

Mamy zatem tutaj dwie przesłanki odwołania: [1] darowizna nie została jeszcze wykonana i [2] nastąpiło pogorszenie sytuacji majątkowej darczyńcy.

Co to znaczy, że darowizna jest niewykonana?

Darowiznę niewykonaną stanowi darowizna, której wszystkie główne skutki jeszcze nie wystąpiły. Głównymi skutkami darowizny jest przeniesienia prawa własności przedmiotu darowizny i jego wydanie. Jeżeli jeden z tych skutków nie nastąpił, darowizna nie została wykonana.

Co się tyczy pogorszenia sytuacji majątkowej darczyńcy, to podkreśla się w orzecznictwie, iż nie może być ona spowodowana zawarciem umowy darowizny i wynikającego stąd ubycia ze składnika majątku darczyńcy przedmiotu darowizny.

Niekorzystna zmiana statusu majątkowego darczyńcy powinna być istotna i nastąpić po zawarciu umowy darowizny. Zmiany nieistotne nie dają podstawy do odwołania darowizny, podobnie jak samo tylko powoływanie się na fakt, że darczyńca znajduje się w trudnej sytuacji materialnej (por. wyrok SA we Wrocławiu, sygn. I ACa 61/13). Nie ma znaczenia, czy pogorszenie sytuacji majątkowej nastąpiło z winy darczyńcy, chyba że darczyńca umyślnie doprowadził do takiego stanu bądź pogorszenie nastąpiło z powodu jego rażącego niedbalstwa.

Nadto, pomiędzy pogorszeniem statusu majątkowego darczyńcy a uszczerbkiem dla jego utrzymania czy obowiązków alimentacyjnych powinien zachodzić związek przyczynowy, choćby nawet potencjalny[1]. Oznacza to, że wykonanie darowizny w zmienionej, niekorzystnej sytuacji majątkowej darczyńcy mogłoby uniemożliwić spełnienie przez niego obowiązków alimentacyjnych bądź uniemożliwić zaspokojenie jego usprawiedliwionych potrzeb egzystencjalnych.

A jak ma się do tego status majątkowy obdarowanego?

Zmiana stanu majątkowego obdarowanego nie ma wpływu na możliwość odwołania darowizny. W literaturze wskazuje się, że gdy powodem uczynienia darowizny była ciężka sytuacja majątkowa obdarowanego, a przed wykonaniem darowizny jego stan majątkowy znacznie się poprawił, darczyńca nie może darowizny odwołać[2].

Podkreślenia wymaga istotna uwaga – prawo do odwołania darowizny niewykonanej z powodu pogorszenia sytuacji majątkowej darczyńcy stanowi prawo osobiste darczyńcy, co oznacza, że w razie jego śmierci, prawo to nie przejdzie na jego spadkobierców. Można zatem stwierdzić, że prawo to istnieje tak dugo, jak długo żyje darczyńca.

A czy małżonek może odwołać wspólną darowiznę?

Tak, może, ale nie całą – jedynie do granicy jego udziału w przedmiocie darowizny. Szerzej ten temat został opisany w artykule „Darowizna z majątku wspólnego małżonków”

Darowizna niewykonana może być także odwołana częściowo, jeżeli jej przedmiot jest podzielny.

Rażąca niewdzięczność obdarowanego

Art. 898 kc stanowi, że rażąca niewdzięczność może być przesłanką do odwołania nawet darowizny wykonanej. Z tego względu zasadne jest zastosowanie tej podstawy także do darowizny niewykonanej. Skoro rażąca niewdzięczność może być powodem do odwołania wykonanej darowizny, to tym bardziej może stanowić przyczynę odwołania darowizny jeszcze nie wykonanej. Samo zawarcie umowy darowizny daje możliwość zastosowania powyższej normy, zatem nie jest konieczne wydanie przedmiotu darowizny. Wraz z zawarciem umowy darowizny, po stronie obdarowanego powstaje moralny obowiązek wdzięczności wobec darczyńcy. Stąd ta przesłanka może mieć zastosowanie do obu przypadków.

Co to znaczy, że darowizna jest wykonana?

Oznacza to, że nastąpiły wszystkie skutki umowy: zostało przeniesione prawo własności oraz wydanie rzeczy.

Co należy rozumieć pod pojęciem „rażącej niewdzięczności”?

Czy będzie to każde zachowanie obdarowanego sprzeczne z życzeniem darczyńcy? Otóż za czyn rażącej niewdzięczności należy rozumieć skrajne, negatywne zachowanie obdarowanego bezpośrednio uderzające w darczyńcę. Rażącą niewdzięczność musi cechować znaczne nasilenie złej woli skierowanej na wyrządzenie darczyńcy krzywdy bądź szkody majątkowej (wyrok Sa w Krakowie, I ACa 1334/14). Może ono przejawiać się zarówno w konkretnym zachowaniu bądź też zaniechaniu. Każde zachowanie obdarowanego należałoby rozpatrywać indywidualnie w danej sytuacji.

Wyrazem aktu niewdzięczności może być brak sprawowania opieki nad darczyńcą, ale tylko wtedy, gdy działanie ma charakter wrogi względem darczyńcy. Nie można za rażącą niewdzięczność uznać wykonywania takiej opieki w sposób niewystarczający w sytuacji, gdy z uwagi na sytuację życiową obdarowanego nie jest możliwe świadczenie takiej opieki w sposób właściwy z punktu widzenia potrzeb darczyńcy (wyrok SA w Krakowie I ACa 1158/12).

Warto przy tym mieć na względzie, że ocena czy mamy do czynienia z rażącą niewdzięcznością nie może być dokonana w oderwaniu od przyczyny tej niewdzięczności. Oznacza to, że należy mieć na względzie całokształt stosunków pomiędzy darczyńcą a obdarowanym. W razie gdyby okazało się, że negatywne zachowanie obdarowanego jest skutkiem negatywnego zachowania darczyńcy, to stwierdzenie rażącej niewdzięczności wcale nie będzie takie oczywiste, a nawet może być w ogóle niezasadne. Pojecie rażącej niewdzięczności należy bowiem rozpatrywać w ujęciu obiektywnym i subiektywnym.

Czy można odwołać względem jednego z małżonków darowiznę uczynioną do majątku wspólnego małżonków?

Tak, można. W takiej sytuacji przedmiot darowany staje się przedmiotem współwłasności obojga małżonków w częściach równych. Darczyńcy przysługują wówczas dwa roszczenia: o przeniesienie na niego udziału we współwłasności, jaki przypada małżonkowi, względem którego odwołał darowiznę [1] a w razie gdyby było to niemożliwe – o zwrot wartości tego udziału [2]. (Uchwała SN III CZP 72/15) Drugi małżonek zachowuje swoją część przedmiotu darowizny bądź jego wartość.

Zaznaczę jednak, że inaczej sprawa wygląda jeżeli na skutek rozszerzenia przez małżonków wspólności ustawowej przedmiot darowizny dokonanej na rzecz jednego z nich wszedł w skład majątku wspólnego. W takim przypadku do zwrotu tego przedmiotu, wobec odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego, obowiązani są oboje małżonkowie (III CZP 67/91).

Kto może odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności?

Prawo do odwołania darowizny przysługuje darczyńcy oraz jego spadkobiercom. Przy czym zaznaczyć należy, że spadkobiercy darczyńcy mogą odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności tylko wtedy, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy. Nadto, darowiznę muszą odwołać wszyscy spadkobiercy łącznie. Nie dojdzie do odwołania, jeżeli chociażby jedna osoba nie złoży stosownego oświadczenia.

Kiedy darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności?

Darowizna nie może być odwołana w dwóch sytuacjach:

1. darczyńca przebaczył obdarowanemu – jeśli w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.

2. po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego – przy czym jeśli naganne zachowanie przybrało postać ciągłego zaniechania, to termin roczny zostaje zachowany, jeśli nie upłynął rok od chwili, kiedy stan rażąco niewdzięcznego zachowania ustał.

 

Jak odwołać darowiznę – forma odwołania

Odwołanie darowizny, zarówno wykonanej, jak i niewykonanej, w razie zajścia odpowiedniej przesłanki, dokonuje się poprzez złożenie oświadczenia wobec obdarowanego, które powinno mieć formę pisemną ad probationem (dla celów dowodowych) i jest skuteczne z chwilą doręczenia oświadczenia. Oświadczenie powinno zawierać nadto wezwanie do zwrotu przedmiotu darowizny. W przypadku nieruchomości należy stawić się u notariusza w celu przeniesienia własności nieruchomości z powrotem na darczyńcę.

Jeżeli mimo złożenia oświadczenia o odwołaniu darowizny obdarowany nie dokonuje zwrotu przedmiotu, jest możliwe wystąpienie z powództwem o zobowiązanie obdarowanego do złożenia oświadczenia woli przenoszącego własność przedmiotu. Składając pozew, należy liczyć się z obowiązkiem uiszczenia opłaty sądowej od pozwu w wysokości 5 % wartości przedmiotu sporu – tj. przedmiotu darowizny.

Reasumując pokrótce:

Darowiznę niewykonaną można odwołać na podstawie zarówno niekorzystnej zmiany w majątku darczyńcy, jak i w razie wystąpienia rażącej niewdzięczności obdarowanego. Natomiast darowiznę wykonaną można odwołać jedynie w przypadku rażącej niewdzięczności.

[1] M. Gutowski, Kodeks Cywilny. Tom II. Komentarz do art. 450-1088, 2016

[2] E. Gniewek, Komentarz do Kodeksu Cywilnego, 2016